W 2018 r. przypada 90. rocznica śmierci ks. dr Johannesa Chrząszcza, proboszcza w Pyskowicach, jednego z założycieli Muzeum Górnośląskiego w Gliwicach, społecznika, a przede wszystkim znakomitego historyka śląskiego. W 2017 r. obchodziliśmy 160. rocznicę jego urodzin.
Portret ks. Johannesa Chrząszcza autorstwa Lukasa Mrzygloda, zbiory Muzeum w Gliwicach
BIOGRAFIA KS. DR JOHANNESA CHRZĄSZCZA
Ks. Johannes Chrząszcz pochodził z rodziny chłopskiej, urodził się 27 kwietnia 1857 r. w Mionowie k. Prudnika. Szkołę podstawową ukończył w Wierzchu. Od 1871 r. uczył się w Gimnazjum w Głubczycach, a od roku 1873 w Niższym Seminarium Duchownym we Wrocławiu i równocześnie w Gimnazjum św. Macieja. Wraz z nastaniem tzw. Kulturkampfu1 (1Okres 1871-1878 w Cesarstwie Niemieckim, w którym usiłowano doprowadzić do ograniczenia wpływów Kościoła katolickiego w państwie.) seminarium zostało zamknięte w 1875 r., wobec czego Chrząszcz kontynuował naukę w Gimnazjum w Opolu, gdzie zdał maturę w 1877 r.
Po zakończeniu edukacji w gimnazjum ponownie wrócił do Wrocławia i rozpoczął trzyletnie studia teologiczne na Universitas litterarum Vratislaviensis, znanym od 1911 r. jako Schlesische Friedrich – Wilhelm - Universität. Jednocześnie na własną rękę studiował historię Śląska. Po zamknięciu kierunku teologii katolickiej w wyniku trwającego Kulturkampfu, Chrząszcz udał się do Pragi, gdzie 5 października 1880 r. ponownie zaczął studia teologiczne.
Ks. Johannes Chrząszcz otrzymał święcenia 15 lipca 1881 r. w praskiej katedrze św. Wita z rąk biskupa pomocniczego Karela Františka Průcha. Początkowo przebywał w Chróścinie Opolskiej, gdzie pełnił funkcję kapelana zamkowego i nauczyciela syna hr. Strachwitza. Oprócz tego sprawował opiekę duszpasterską w tamtejszej pozbawionej proboszcza parafii.
Gdy po załagodzeniu antykościelnego kursu Kulturkampfu, w maju 1882 r. do parafii wrócił proboszcz, ks. Wagner, Johannes Chrząszcz wyjechał do Rudy, która należała do rozległej parafii w Biskupicach. Ponieważ parafia ta po śmierci proboszcza pozostała nieobsadzona, a potrzeby wiernych były znaczne, ks. Chrząszcz pomagał w duszpasterstwie tamtejszemu duchownemu.
1 stycznia 1883 r. otrzymał funkcję nauczyciela w Królewskim Katolickim Gimnazjum w Gliwicach gdzie pełnił funkcję katechety, a później również nauczyciela j. polskiego. W tym też okresie związał się bliżej z innymi duchownymi pracującymi w Gliwicach, a także z władzami miasta.
Równocześnie z podjętą w 1883 r. pracą w gliwickim Gimnazjum, Johannes Chrząszcz kontynuował studia. W 1888 r. obronił pracę doktorską z teologii pt. De Evangelio secundum Haebreos na Uniwersytecie Wrocławskim.
Od listopada 1890 r. pełnił funkcję proboszcza w parafii św. Mikołaja w Pyskowicach. W mieście tym pozostał do końca życia. To właśnie jemu kościół, plebania i probostwo zawdzięczają gruntowny remont na przełomie wieków.
Ks. Chrząszcz był także długoletnim członkiem Rady Miasta Pyskowice, wspierał tamtejsze Królewskie Seminarium Nauczycielskie, oraz działał na rzecz budowy nowej szkoły powszechnej. Za całokształt działalności społeczno – kulturalnej ks. Johannes Chrząszcz otrzymał od władz miasta tytuł honorowego obywatela Pyskowic, oraz, na siedemdziesiątą rocznicę urodzin swój portret autorstwa Lukasa Mrzygloda. Portret ten obecnie znajduje się na wystawie stałej w Muzeum w Gliwicach – Zamku Piastowskim.
Mimo silnego związku z miejscem, w którym mieszkał i gdzie prowadził działalność duszpasterską, Johannes Chrząszcz był nadal mocno związany z Gliwicami. Co prawda w 1891 r., w związku z objęciem rok wcześniej probostwa w Pyskowicach, zrezygnował z posady nauczyciela w gliwickim gimnazjum, lecz nie zerwał zupełnie kontaktów ze szkołą.
Ks. Chrząszcz był jednym z inicjatorów budowy konwiktu (internatu z wyżywieniem) dla biednych oraz mieszkających poza Gliwicami uczniów gimnazjum oraz skarbnikiem Związku Zbiorczego na rzecz Konwiktu, który to organ zawiązał się w związku z budową obiektu. Wmurowanie kamienia węgielnego odbyło się w 1901 r., zaś sam Konwikt św. Józefa (w budynku którego mieści się obecnie ZSO nr 1 przy ul. Kozielskiej) został ostatecznie otwarty i poświęcony w 1903 r. W dalszych latach pyskowicki proboszcz nadal pełnił funkcję kasjera Związku Zbiorczego na rzecz Utrzymania Konwiktu.
Ks. Johannes Chrząszcz był także, oprócz tajnego radcy Arthura Schillera i nauczyciela gimnazjalnego Benno Nietsche jednym założycieli w 1905 r. Oberschlesisches Museum in Gleiwitz, które po 1945 r. funkcjonuje nadal jako Muzeum w Gliwicach i jest jedną z najstarszych placówek muzealnych na Śląsku. Rok wcześniej z udziałem ks. Chrząszcza opracowano statut dla Górnośląskiego Towarzystwa Historycznego (Oberschlesischer Geschichtsverein) z siedzibą w Opolu. Towarzystwo rozpoczęło działalność w tym samym roku, wtedy też zaczęto wydawać pismo „Oberschlesische Heimat", którego Chrząszcz był najpierw zastępcą redaktora naczelnego, potem, od 1913 r. redaktorem naczelnym. Równocześnie objął funkcję prezesa Towarzystwa. Z obu tych stanowisk zrezygnował dopiero w podeszłym wieku.
Ks. Chrząszcz włączał się również energicznie w różnego rodzaju akcje społeczne, dbając o ubogich, wspierając rozwój rzemiosła, czy troszcząc się o potrzeby intelektualne swoich wiernych.
Należy wspomnieć ponadto, że kapłan ten brał również udział w życiu politycznym – w 1907 r. kandydował do Reichstagu z ramienia partii Centrum, jednak przegrał w drugiej turze.
Spośród jego publikacji o charakterze religijnym warto wymienić takie pozycje jak np. Maria von Lourdes: Geschichte des Gnadenortes Lourdes (Maria z Loudres: Historia łaskami słynącego miejsca Loudres, 1890), Drei schlesische Landesheilige. Der heilige Hyacinth, der selige Ceslaus und die selige Bronislawa (Trzej śląscy święci regionalni: św. Hiacynt, bł. Czesław i bł. Bronisława, 1897), Der heilige Adalbert, Bischof und Märtyrer (Św. Wojciech, biskup i męczennik, 1897). Oprócz tego do najważniejszych jego dzieł należy zaliczyć wydaną we Wrocławiu w 1908 r. Historię Kościoła na Śląsku (Kirchengeschichte Schlesiens (für Schule und Haus). Wydawał również modlitewniki i broszury o charakterze religijnym, z których korzystali przeważnie polskojęzyczni wierni.
Największą pasją ks. Johannesa Chrząszcza była historia Górnego Śląska. Do badań nad dziejami regionu zachęcił go proboszcz z Tworkowa, Augustin Weltzel, autor licznych monografii historycznych poszczególnych miast Górnego Śląska i rodów szlacheckich.
Ks. dr Johannes Chrząszcz publikował bardzo wiele, zarówno w piśmie przez siebie redagowanym, jak i w innych, takich jak „Oberschlesien" (np. Beiträge zur Geschichte der Pfarreien im Archipresbyterat Gleiwitz. [Parochie Brzezinka][Parochie Laband] – Przyczynki do historii parafii w archiprezbiteracie gliwickim (Parafia Brzezinka) (Parafia Łabędy, Geschichte der Parochie Gross-Rudno insbesondere der Dörfer Groß Rudno, Rudzinitz, Laskarzowka, Tatischau und Plawniowitz – Historia parafii w Rudnie Wielkim, szczególnie wsi Rudno Wielkie, Rudziniec, Łaskarzówka, Taciszów i Pławniowice), „Der Oberschlesier", „Zeitschrift des Vereines für Geschichte und Altertum Schlesiens" (np. Drei bisher unerklärte Pfarrorte im Archipresbyterat Gleiwitz, - Trzy dotychczas niewyjaśnione miejsca parafialne w archiprezbiteracie gliwickim), „Schlesisches Pastoralblatt", „Schlesische Volkszeitung" (np. Festschrift zum hundertjährigen Jubiläum des Klosters der Barmherzigen Brüder zu Pilchowitz 1814 bis 1914 – Księga pamiątkowa na stulecie Klasztoru Bonifratrów w Pilchowicach 1814 do 1914), czy „Misjonarz Polski". Był autorem historii wielu kościołów i klasztorów.
Napisał też historie wielu miejscowości na Górnym Śląsku, m.in. Geschichte der Stadt Neustadt (Historia miasta Prudnika, 1912), Geschichte der Stadt Krappitz in Oberschlesien (Historia miasta Krapkowice na Górnym Śląsku, 1922), Geschichte der Städte Peiskretscham und Tost, sowie des Toster Kreises (Historia miast Pyskowice i Toszek, oraz okręgu toszeckiego, 1900), Geschichte der Stadt Zülz (Historia miasta Biała, 1926), czy: Geschichte der unter Rachowitz vereinigten Pfarreien von Rachowitz, Schierakowitz, Boitschow und Latscha. Eine Festschrift zum goldenen Priester-Jubiläum des hochw. Geistlichen Rat Emanuel Russek am. 5. Juli 1904 (Historia przyłączonych do Rachowic parafii w Rachowicach, Sierakowicach, Bojszowie i Łączy. Księga pamiątkowa na złoty jubileusz kapłaństwa wielebnego radcy duchownego ks. Emanuela Russek 5 lipca 1904).
Spośród publikacji poświęconych Gliwicom na szczególną uwagę zasługują: Gleiwitz vor 100 Jahren, (Gliwice przed stu laty, 1907) oraz Das schwarze Buch von Gleiwitz. (Czarna Księga z Gliwic, 1927).
Należy wspomnieć, że ks. Chrząszcz dobrze znał języki: niemiecki, polski, czeski, hebrajski, łaciński i grecki. W języku niemieckim publikował prace naukowe skierowane głównie do śląskiego środowiska naukowego, zaś w j. polskim wydawał modlitewniki, broszury etc., z których korzystali głównie wierni.
Jego osiągnięcia w badaniu przeszłości regionu były tak znaczące, że nawet Uniwersytet Wrocławski zaproponował wiejskiemu proboszczowi wykłady, ten jednak nigdy nie skorzystał z propozycji.
Z okazji swojej 70. rocznicy urodzin otrzymał od władz rejencji opolskiej kwotę w wysokości 1000 marek na dalsze badania naukowe, którą przekazał Towarzystwu Historycznemu. Z okazji jubileuszu opublikował także swoje wspomnienia, które ukazały się pod tytułem: „Zum siebzigsten Geburtstag. Einige Errinerungen" w czasopiśmie Heimat – Kalender für den Kreis Tost – Gleiwitz 1. Dorobek naukowy ks. Chrząszcza jest ogromny – liczy sobie 161 pozycji.
Był wyjątkowo skromnym, pracowitym, bardzo lubianym i szanowanym człowiekiem. U schyłku życia zmagał się z chorobą serca, której towarzyszyła też niewydolność nerek. Ks. Johannes Chrząszcz zmarł 26 lutego 1928 r. w Pyskowicach. Został pochowany na tamtejszym cmentarzu przy kaplicy św. Stanisława.
Tekst przygotowali: Anna Kulczyk - Muzeum w Gliwicach, Bogusław Małusecki - Archiwum Państwowe w Katowicach, Oddział w Gliwicach