Cmentarz (nazywany też kirkutem) otwarto 16 kwietnia 1830 roku. Znajdował się on wówczas na skraju wsi Zaolszany. W latach 80. XIX wieku powiększono go, wydłużając w kierunku północnym. Wzniesiono również murowany dom pogrzebowy (żyd: Bet Tahara). Najstarsza macewa w Pyskowicach to nagrobek Jehudy Leiby z 1833 roku.
Ciekawa jest symbolika macew. Wśród przedstawień symbolicznych występują m.in.:
- ręce w geście błogosławieństwa – to znak, że pochowano tam rabinów lub cadyków,
- świeca i świecznik – oznacza, że w tym miejscu została pochowana kobieta – w tradycji judaizmu w żydowskiej rodzinie to kobieta zapala szabasowe świece,
- złamana świeca - oznacza przerwane życie,
- złamane drzewo – znak przedwczesnej śmierci,
- dzban - symbol potomków rodu Lewiego, pełniących powinności religijne w świątyni, do nich należało obmywanie rąk kapłanów przed błogosławieństwem,
- skrzydlate gryfy - ten symbol oznacza potęgę Boga,
- klepsydra – znak przemijającego czasu.
Żydzi na grobach kładą kamienie, nawiązując w ten sposób do słów biblijnych, zawartych w Księdze Jozuego: „I wznieśli nad nim wielki stos kamieni, który jest aż do dnia dzisiejszego.” W czasach biblijnych kamienie zabezpieczały zwłoki złożone w grobie przed zbezczeszczeniem przez hieny i inne dzikie zwierzęta.
Żydzi nad Dramą
Co łączy dziadka świętej Teresy Benedykty od Krzyża, matkę laureata Oskarów Franza Waxmana oraz niemieckiego aktora Alfreda Balthofa? Wszyscy wymienieni byli żydowskiego pochodzenia i urodzili się w Pyskowicach!
Na terenach Górnego Śląska ludność żydowska pojawiła się prawdopodobnie w XII stuleciu, chodź źródła potwierdzają fakt ich osiedlenia dopiero w XIII wieku. Pierwsi Izraelici w naszym mieście osiedlili się w XIV wieku. W 1667 roku Colonnowie, właściciele Pyskowic, wydali dokument zabraniający osiedlania się Żydom. Pyskowiccy wyznawcy judaizmu musieli w większości opuścić miasto.
Po zajęciu Śląska przez Prusy zezwolono Żydom na osiedlanie się w niektórych miastach Górnego Śląska. Szczególnie intensywny napływ ludności wyznania mojżeszowego, także do Pyskowic, nastąpił pod koniec XVIII wieku. W 1811 roku w Pyskowicach mieszkało 116 Żydów, a w połowie XIX wieku już 258.
Gmina żydowska powstała w mieście pomiędzy 1811 a 1818 rokiem. Dysponowała ona synagogą - najpierw drewnianą, a potem murowaną. W Pyskowicach działali żydowscy lekarze: Dietz, Lion, Heimann oraz chirurdzy Lang i Tage. Honorowym obywatelem miasta był żydowski kupiec Salo Orgler.
Pod koniec XIX wieku Żydzi z Pyskowic migrowali „za chlebem” do większych aglomeracji – m.in. Gliwic, Bytomia, Wrocławia czy Chorzowa. Rodzący się przemysł dawał lepsze perspektywy ekonomiczne. Wśród migrujących znalazł się Salomon Courant, urodzony w naszym mieście w 1815 roku. Przystań znalazł w Lublińcu, gdzie po ślubie z Adelajdą Burchard założył mały sklep kolonialny. Z tego związku narodziło się aż szesnaścioro dzieci, czwartym z kolei była Augusta. Córką wspomnianej kobiety była Edyta Stein, urodzona we Wrocławiu, znana światu jako św. Teresa Benedykta od Krzyża.
W 1904 roku z Pyskowic do Chorzowa wyemigrował Otton Waxman wraz ze swoją małżonką Rozalią, rodowitą pyskowiczanką, z domu Perl, oraz piątką dzieci. Dwa lata później - w 1906 roku - na świat przyszło kolejne ich dziecko - Franz. Zasłynął jako światowej sławy kompozytor i dyrygent. Autor muzyki do ponad 200 filmów, dwukrotny laureat Oskara.
Żydem z Pyskowic był znany niemiecki aktor Alfred Balthoff (1905-1989). Występował w filmach, serialach, radiowych słuchowiskach oraz podkładał głos w dubbingu.
W 1910 roku w Pyskowicach znajdowało się jeszcze 120 wyznawców judaizmu, a w 1925 - 102. W 1933 roku do władzy w Niemczech doszedł Adolf Hitler. Rozpoczęły się prześladowania Izraelitów. Bogatsi pyskowiccy Żydzi wyjechali poza granicę III Rzeszy.
Ostatni pyskowiccy Żydzi mieszkali podczas II wojny światowej w dawnym domu pogrzebowym. Za ścianę służył im zwisający dywan. W 1943 roku wywieziono ich do obozu Auschwitz-Birkenau.
teskt: Błażej Kupski